حافظه و تغذيه از ديدگاه طب سنتي ايران

اخلاط در بدن و اثرات آن روی حافظه: پیشینیان می‌پنداشتند كه مواد غذایی در اثر ترشحات دهان، معده، روده‌ها، كبد و لوزالمعده دچار تغییرات و استحالاتی شده و سرانجام به صورت كشكاب در‌می‌آید. كشكاب از راه روده‌ها جذب و به وسیله عروق به كبد می‌رود.

اخلاط در بدن و اثرات آن روی حافظه: پیشینیان می‌پنداشتند كه مواد غذایی در اثر ترشحات دهان، معده، روده‌ها، كبد و لوزالمعده دچار تغییرات و استحالاتی شده و سرانجام به صورت كشكاب در‌می‌آید. كشكاب از راه روده‌ها جذب و به وسیله عروق به كبد می‌رود.
احتمالا با دانش‌آموزان باهوش و زرنگی كه به هنگام امتحانات دچار فراموشی شده و هرچه را كه خوانده‌اند از یاد می‌برند، برخورد كرده‌اید. شیوه‌های گوناگونی برای تقویت حافظه وجود دارد. كارشناسان تغذیه نیز رژیم‌های غذایی مختلفی را برای تقویت حافظه پیشنهاد می‌كنند.
طب سنتی ایران نیز با نگاهی عمیق به این موضوع پرداخته و ثابت كرده است كه رابطه مستقیمی بین نوع تغذیه و حافظه آدمی وجود دارد. روانشناسان و پزشكان آلوپاتیك استرس را عامل اصلی این عارضه عنوان می‌كنند، در حالی كه درمان استرس به تنهایی به بهبود شرایط كمك نمی‌كند.
پیشینیان می‌پنداشتند كه مواد غذایی در اثر ترشحات دهان، معده، روده‌ها، كبد و لوزالمعده دچار تغییرات و استحالاتی شده و سرانجام به صورت كشكاب در‌می‌آید. كشكاب از راه روده‌ها جذب و به وسیله عروق به كبد می‌رود. كبد در اثر اعمال طبیعی خود آن را پخته و یا تغییراتی به ۴ شكل متفاوت در می‌آورد.
بدن انسان از ۴ خلط تشكیل شده كه هر یك به نوبه خود وظایفی در بدن دارند كه به شرح زیر است:
▪ گونه اول كه مانند گل كدر، تار و سنگین است سودا نامیده می‌شود. سودا طبعی سرد و خشك دارد. افزایش سودا در بدن لاغری، تیرگی رنگ پوست (متمایل به سیاهی)، غلظت خون، سوزش معده، اشتهای كاذب و فزونی فكر و خیال را به همراه دارد. و رویاهای شخص در خواب توام با وحشت و تاریكی است.
▪ بلغم، ماده لزج سفید رنگی است كه نسبتا سبك‌تر بوده و روی سودا قرار می‌گیرد. افزایش بلغم موجب سپیدی، نرمی و سستی پوست، ضعف گوارش، آروغ ترش، خواب بسیار، كندی حواس، ریزش لعاب دهان و آب بینی رقیق و غیر سوزان می‌شود. شخص در خواب و رویا باران، برف و آب می‌بیند. قدما طبیعت چنین فردی را سرد و تر می‌نامیدند.
▪ خلط سوم ماده قرمز رنگی است كه خون نامیده می‌شود. خون بدون هیچ‌ تغییری و بلاواسطه صرف تغذیه بدن می‌شود. چنانچه اندازه این خلط در بدن بیش از حد طبیعی باشد؛ رنگ بدن به سرخی گراییده و شخص احساس می‌كند زبانش سنگین‌تر شده است. سستی و كاهلی اعضا، دهان‌دره و خمیازه، كندی حواس، بروز برخی جوش‌ها در بدن، گاهی خون‌ریزی لثه‌ها و بینی از عوارض افزایش خلط خون در بدن است. در این حالت رویاهای شخص سرخ و خونین است و طبیعت بیمار گرم و تر.
▪ خلط چهارم ماده زردرنگی است كه از دیگر خلط‌ها سبكتر بوده و صفرا نام دارد. اگر صفرا از حد خود تجاوز كند رنگ بدن و چشم‌ها به زردی گراییده، بینی خشك و زبان نیز زبر و خشك می‌شود. تشنگی، تهوع، قی، سوزش معده و بی‌میلی به غذا از سایر عوارض افزایش خلط صفرا در بدن است. خواب شخص نیز با مناظری از گرما و آتش توام است. در چنین حالتی طبیعت بیمار گرم و خشك است.

اثرات بلغم در مغز
همان‌طور كه گفته شد قدما معتقد بودند افزایش رطوبت و سردی در مغز باعث سستی و تنبلی دما‎غ، كندی ذهن، تفكر و حواس شده شخص را به فراموشی دچار می‌كند. هر قدر رطوبت و خلط بلغم در سر بیشتر جمع شود، به همان نسبت فراموشی افزایش، تیزهوشی و قوه ادراك كاهش می‌یابد به طوری كه شخص كاملا فاقد هرگونه فهم و شعور می‌گردد. در این حالت فراموشی با سنگینی سر و ترشحات بینی همراه است.
به‌علاوه وجود رطوبت در سر موجب سرگیجه، تشنج، سكته، صرع و … می‌گردد. طبیعی است از بین بردن رطوبت، عوارض گفته شده را از بین می‌برد.
خوردن بعضی از غذاها كه اصطلاحا سرد و تر نامیده می‌شوند، موجب تولید رطوبت و بلغم در بدن می‌شود. برخی از غذاهای سرد و تر عبارتند از: ماست، خیار، هندوانه، كاهو، آلو، اسفناج، نارنج، پرتقال، برنج، گوشت گاو، گوشت بز، گوشت خروس.
افرادی كه طبیعت معتدل دارند با خوردن غذاهای سرد و تر، طبیعتشان به سردی و تری متمایل می‌شود و اگر خوردن غذاهای سرد و تر چند روز ادامه داشته باشد سستی، تنبلی و‌ ضعف قوه تفكر در آن‌ها پدیدار شده، به فراموشی دچار می‌شوند.
گاهی دانش‌آموزان زرنگ، یك روز پس از درس معلم، علی‌رغم آن كه به اندازه كافی تمرین كرده و به حافظه خود نیز اطمینان دارند، آموخته‌هایشان را از یاد می‌برند. بررسی‌ها نشان داده، این دانش‌آموزان شب قبل، برنج و ماست مصرف كرده‌اند.
در این حالت ماست و برنج در بدن رطوبت و سردی ایجاد كرده، در كلاس درس به واسطه هیجان عصبی، رطوبت به مغز روی آورده، رابطه مراكز حافظه و تكلم را كند و سپس قطع نموده است. هنگام سكته مغزی نیز همین اتفاق می‌افتد با این تفاوت كه در این‌جا رطوبت دور مراكز حافظه و تكلم را گرفته، مانع جریان ارتباطی بین آن‌ها شده ولی خرابی ایجاد نكرده است.
شایسته است اولیای دانش‌آموزان به طبیعت فرزندانشان و تاثیر غذاهای گوناگون در جسم، روحیه و جان آن‌ها توجه داشته باشند. همچنین باید بدانند كه غذاهای مختلف اثرات متفاوتی به روی ترشحات غدد درونی و كاركرد آن‌ها دارد

حكما طب را اینگونه تعریف كرده اند که"طب صناعتی است كه بدنهای مردم عنایت دارد و به آن سلامتی وصحت می بخشد " آنگاه توسط این صناعت یا فن بیماریهای مردم را تشخیص می داده اند وبر اساس مبانی ای كه بخشی از آن در ادامه ذكر خواهد شد به درمان مردم می پرداخته اند . طب سنتی بقدری غنی ودارای مطالب گوناگون وکتابهای فراوان است كه درست یادگرفتن آن به مطالعه تعداد زیادی كتاب وصرف زمان طولانی نیاز دارد آنچه در ذیل می آوریم فقط خلاصه ای فهرست وار جهت آشنایی کلی با این طب ومبانی آن است امید است مورد توجه قرار گیرد.

حكمای قدیم طب را به فرمی كه در جدول زیر آمده تقسیم بندی می كرده اند .طب نظری مجموعه دانشهای پایه ای است كه فرد باید بداند تا بتواند وضعیت كلی مریض را تشخیص دهد .طب عملی بازهم دانشی است كه باید در كلاس درس یادگرفته شودكه با این دانش دستورات ونسخه های بیمار را هدایت می كنیم . همچنین بیماری یا مرض را حكما بدین گونه معنی می كرده اند كه : هرگاه فعلی از مجرای طبیعی خود انجام نشود مرض رخ داده است ( اختلال در افعال ) آنوقت در بخش طب نظری قسمتی داشته اند بنام امور طبیعیه كه از اركان ، امزجه، اخلاط ، اندام ،ارواح ، قوی وافعال تشكیل یافته است .همانگونه كه گفتیم وقتی مرضی حاصل می شد یعنی اختلال در افعالی رخ می داد طبیب با تجربه ای كه داشت پی به نوع اختلال در قوی واز آنجا به اختلال در ارواح واز آنجا به اختلال دراندام واز آنجا به اختلال در اخلاط و از آنجا به اختلال در امزجه و از آنجا به اختلال در ارکان بیمار پی می برد .

سپس با تغییر دادن اركان بیمار توسط غذاها ، داروها یا تدابیر عملی ( مثل حجامت وفصد و... ) باعث درمان بیماری می شده است . این روند به كمك توجه به دلایل وعلائم بیماری واسباب وعلل بیماری امكانپذیر است .اما این كه این قوی ، ارواح ،اندام ،اخلاط ،امزجه واركان یعنی چه درادامه به توضیح مختصری درباره آنها می پردازیم هرچند كه توضیح كامل آنها به نوشتن كتابی نیاز دارد .
اركان( آخشیگها )

حكما معتقد بوده اند كه تمام اشیاء در عالم ازچهارعنصر تشكیل شده اند : آب – آتش – باد وخاك البته باید دانست منظور از این آب آن آب در دسترس ما نیست همچنین در مورد آتش وبادوخاك .

بلكه این ها تمثیل هستند . به این معنی كه حكما اجسام را از نظر سبكی وسنگینی به این شكل تقسیم بندی می كرده اند : سبكی مطلق ( نهایت سبكی ) – سبكی نسبی –سنگینی نسبی وسنگینی مطلق ( نهایت سنگینی ) آنوقت آتش بعنوان تمثیل ونماد سبكی مطلق ، باد بعنوان نماد سبكی نسبی ،آب بعنوان نماد سنگینی نسبی وخاك بعنوان نماد سنگینی مطلق بكارمی رفته است .از سوی دیگر ، كیفیت اجسام را به چهار دسته : 1- سردی 2- گرمی 3-تری 4-خشكی تقسیم بندی می كرده اند .آنگاه چهار عنصر فوق علاوه بر نمادهای ذكر شده از نظر كیفیات چهار گانه به شكل زیر بوده اند : آب دارای خاصیت سردی وتری ، آتش دارای خاصیت گرمی وخشكی ،باد دارای خاصیت گرمی وتری وخاك دارای خاصیت سردی وخشكی .به این آب وآتش باد وخاك اصطلاحاً عناصر یا اركان می گفته اند .( اركان اربعه ) .
امزجه(مزاج ها)

امزجه جمع مزاج به معنی به هم آمیختن است ودر اصطلاح به كیفیت حاصله ازتركیب وبه هم آمیختن اركان اربعه گویند .9 نوع مزاج داریم : 1- مزاج معتدل 2- مزاج سرد 3- مزاج گرم 4- مزاج تر 5- مزاج خشك 6- مزاج گرم وتر 7-مزاج گرم وخشك 8- مزاج سرد وتر 9- مزاج سرد وخشك
اخلاط

اخلاط جمع خلط است وخلط جسم سیال وتری است كه غذا پس از هضم به آن تبدیل می شود .توضیح آنكه حكما معتقد بوده اند وقتی غذا خورده می شود اول توسط معده به كیموس معدی ( منظور مایعی خمیری شكل حاصل از هضم غذا در معده است ) تبدیل می شود كه به این عمل طبخ معدی یا طبخ اول گویند سپس از طریق مجاری ناپیدای روده توسط عروق ماساریقا به کبد رفته در آنجا پخته ( در اصطلاح امروزی متابولیزه ) می شود كه به آن طبخ دوم گویند آنگاه رگی كه از كبد خارج می شود حاوی مایعی است كه اگر در لوله ای شیشه ای ریخته شود ومدتی بماند این مایع به چند طبقه تقسیم می شود که به آنها اخلاط گویند . دز ته لوله مقداری ماده سیاه وسنگین كه مقدارش خیلی كم است خواهیم داشت كه خلط سوداوی نامیده می شود . روی سودا سه خلط دیگر بلغم ،دم ( خون ) وصفرا قرارمی گیرد .سودا دارای كیفیت سرد وخشك است .بلغم ، سرد وتر ودم گرم وتر وصفرا گرم وخشك . به این خون ،بلغم ،صفرا وسودا اخلاط چهارگانه گویند .
اندام

منظور همان اعضاء مختلف بدن مانند قلب ، كلیه ، ریه ، استخوان و... است .
ارواح

طبق تعریف حكما ارواح جمع روح است ولی منظور از این روح آن روح غیرمادی مشهور نیست بلکه طبق تعریف این روح ماده است وجسم لطیفی است كه از لطافت بخارهای اخلاط حاصل میشود وسر منشاء نیرو در بدن است .
قوی

ارواح ایجاد یك نیروهایی در بدن می كنند كه به آنها قوی گویند .

توجه : توضیح مبحث اندام وهمچنین ارواح وقوی بسیار گسترده است كه برای گسترش بحث وتوضیح بیشتر میتوانید به کتاب قانونچه چغمینی ، ویا کتاب قانون در طب بوعلی سینا جلد اول مراجعه کنید.
ضروریات شش گانه ( سته ضروریه )

حكما معتقد بوده اند كه برای این كه انسان بتواند به زندگی خود بطور طبیعی ادامه دهد نیاز به 6 چیز ضروری دارد :
1- هوا

از نظر لطافت ، غلظت ، حرارت ، سرما ، اختلاط با اجزاء زمین ، اختلاط با دودها یا عا ری از آنها بودن، تأثیرات متفاوت در بدن دارد . بعنوان مثال هوای مخلوط با مواد عفونی ( هوای گندابها ) موجب بیماری در بدن می شود .برعكس هوای عاری از مواد عفونی موجب صحت می شود .
2- مأكولات ومشروبات

هیچ انسانی بدون خوردن وآشامیدن نمی تواند زنده بماند . خود این كه انسان چه بخورد وبیاشامد بسیار مهم است ونیاز به دانش تغذیه دارد .

گردآوری :

جواد سبحانی

مشاور تغدیه و رژیم درمانی

تلفن :6064720